Báo Nông nghiệp Việt Nam
trân trọng giới thiệu phỏng vấn của Thái Hạo với PGS-TS Andrea Hoa Pham,
tác giả của cuốn sách "Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam".
Vừa qua, PGS-TS Andrea Hoa Pham, giảng viên tại Khoa
Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa – Viện đại học Florida; tốt nghiệp Tiến sĩ
Ngôn ngữ học, Đại học Toronto (Canada); Giải thưởng Giáo sư tiêu biểu,
Đại học Florida (2021 – 2024), đã cho ra đời công trình khoa học Nguồn
gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam. Cuốn sách đã thu hút được sự quan
tâm của nhiều tầng lớp độc giả. Đánh giá về công trình này, Giáo sư Mark
Alves, Đại học Montgomery (Rockville, Maryland), Khoa ELAP, Ngôn ngữ và
Giao tiếp, nhận xét: Cuốn sách Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng
Nam trình bày một phân tích chi tiết âm vị học của phương ngữ Quảng Nam.
Tuy nhiên nó cũng mô tả những chi tiết lịch sử… Nhìn chung, cuốn sách
này là một ứng dụng hiệu quả về cả nghiên cứu ngôn ngữ lẫn dân tộc học
lịch sử ở Việt Nam. Dưới đây, báo Nông nghiệp Việt Nam trân trọng giới thiệu phỏng vấn của Thái Hạo với tác giả của cuốn sách.
<!>
Thái Hạo: Xin chào tiến sĩ Andrea Hoa Pham. Công trình khoa học Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam của chị vừa ra mắt đã thu hút được sự chú ý và trao đổi rất sôi nổi trên nhiều diễn đàn. Cuốn sách đã lập tức được bán hết ngay khi vừa phát hành, điều ấy chứng tỏ giọng
Quảng Nam và tiếng Việt nói chung vẫn nhận được nhiều sự quan tâm của
độc giả thuộc nhiều tầng lớp, cả chuyên và không chuyên về một ngành
khoa học đặc thù, ngành Ngôn ngữ học. Chị có thể chia
sẻ vắn tắt về cơ duyên, quá trình hình thành và hoàn thiện công trình
này cho những người chưa có cơ hội tiếp cận cuốn sách trước khi nó được
tái bản?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Cảm ơn anh.
Tôi viết cuốn sách này trước hết vì tôi sinh ra lớn lên ở Quảng Nam, và
có lợi thế là có cái mẫn cảm ngôn ngữ của người nói tiếng Việt. Thứ hai
là vì giọng Quảng Nam quá sức lý thú với một người làm về âm vị học.
Cuốn sách này chỉ là một phần trong công việc mà tôi đã theo đuổi trong
hơn một phần tư thế kỷ qua. Đó là tìm hiểu sự biến đổi âm thanh của
tiếng Việt, chú trọng vào các chứng cớ đồng đại. Cuốn sách này mất chừng
5 năm để viết xong, nhưng nó là kết quả của một thời gian dài đi tìm
thu tư liệu và phân tích, rồi dựa trên kiến thức của ngành ngôn ngữ học
mà hình thành giả thuyết (hypothesis), và tìm kiếm câu trả lời, đến thử
nghiệm (test) các giả thuyết. Cho nên có chuyến đi thực địa dọc miền
Trung Việt Nam, bạn bè hỏi tôi đi tìm cái gì, tôi nói tôi đang đuổi theo
một nguyên âm (cười). Một trong những điều tôi tâm niệm từ khi mới bắt
đầu cuốn sách này, là gắng viết sao cho bất cứ người nào cầm lên cũng có
thể tìm thấy cái gì đó hứng thú để đọc. Tuy nhiên vì là sách nghiên
cứu, nên tôi cũng nói rõ từ đầu là một số chương tôi viết cốt cho những
sinh viên ngôn ngữ hoặc những ai trong ngành mà có quan tâm đến ngữ âm
và âm vị học. Tôi cũng gắng viết các chương tương đối độc lập, mỗi
chương khá đầy đủ như một bài báo. Nhưng muốn hiểu hết luận điểm cuốn
sách thì cần đọc cả cuốn. Cuốn sách thì đã ra đời, nhưng công việc thì
có lẽ chẳng bao giờ có thể “hoàn thiện” được (cười). Ngay cả công trình
này cũng còn nhiều vấn đề để ngỏ.
Thái Hạo: Đây là một công trình khoa học, đòi
hỏi độc giả phải có ít nhiều kiến thức ngôn ngữ học thì mới có thể lãnh
hội trọn vẹn được. Và thêm nữa, đối với vấn đề về nguồn gốc thì câu hỏi
Vì sao không quan trọng bằng câu hỏi Như thế nào, tức là yêu cầu chứng minh phải giữ vai trò quyết định. Trọng tâm của cuốn sách là luận điểm Giọng Quảng Nam được xây dựng trên cái nền giọng Thanh Hóa và thu nhận, điều chỉnh một số nét độc đáo ở giọng Nghệ Tĩnh.
Vậy, đâu là bằng chứng quan trọng nhất cho luận điểm ấy, và bằng chứng
đó có ảnh hưởng thế nào đến sự biến âm một cách có hệ thống trong giọng
Quảng Nam để hình thành một diện mạo phương ngữ như chúng ta đang thấy?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Thật ra tùy
hoàn cảnh mà mình nói đến tầm quan trọng của các câu hỏi “vì sao?” và
“như thế nào?”, phải không? Chẳng hạn nói đến hình dạng lạ lùng của vần
Quảng Nam, đầu tiên người ta sẽ hỏi “lạ như thế nào?”. Sau khi trả lời,
tức đã miêu tả nó, thì câu hỏi tiếp theo là đi tìm nguyên nhân “vì sao
nó lạ?”. Giả thuyết của tôi cho rằng nó lạ là vì trên cái nền của giọng
Thanh Hóa, nó đã tiếp nhận một số đặc trưng ở giọng Hà Tĩnh, và cùng với
các chuyển biến nội tại mà hình thành nên hệ thống vần Quảng Nam như
chúng ta biết. Bằng chứng quan trọng nhất là tôi xuất phát từ câu hỏi
“Vậy tổ tiên của người Quảng Nam đã nói giọng địa phương nào?” để từ đó
phăng tới. Và một cách tự nhiên, tôi dựa vào sử liệu về những đợt di dân
lớn vào vùng đất Quảng Nam như một chứng cớ khó chối cãi. Thứ hai, câu
hỏi “như thế nào” ở đây, như anh nói, một lần nữa rất quan trọng, tức là
không phải đơn giản chỉ ra các đặc trưng chỉ có trong giọng Hà Tĩnh và
Quảng Nam (như nguyên âm trong “cá, gà”, hay vần “ao”) hoặc một hoạt
động ngữ âm ở mức cực đoan như tính đôi hóa cực mạnh trong cả ba giọng
nói này (Hà Tĩnh, Thanh Hóa, Quảng Nam), mà cần phải chứng minh những
nét đặc trưng ấy đã được thẩm thấu như thế nào vào giọng Quảng Nam. Điều
này cần đến các nguyên tắc (principles) và các thao tác làm việc của
ngành ngữ âm-âm vị học. Ví dụ trong cuốn sách, tôi dùng các chứng cớ từ
đặc trưng ngữ âm và phân bố âm vị. Tôi cũng giải thích và đưa ra rất
nhiều ví dụ cho ba thao tác: giản hóa, đôi hóa nguyên âm, và sự rơi rụng
âm lướt cuối. Những nguyên tắc và các hoạt động này giải thích tính hệ
thống trong các biến đổi âm thanh, không chỉ trong giọng Quảng Nam mà
còn trong nhiều phương ngữ khác của tiếng Việt, đặc biệt trong giọng Hà
Tĩnh và Thanh Hóa, hai phương ngữ có liên hệ mật thiết với giọng Quảng
Nam. Tất nhiên những nguyên tắc này không phải chỉ áp dụng trong tiếng
Việt, vì một lý thuyết chỉ có giá trị khi nó có tính khái quát cao, phải
không? Các chương này cốt dành cho dân ngôn ngữ đọc, tuy trong các
chương đó cũng có những phần mà người không quen thuộc với các cách làm
việc của ngành ngữ âm-âm vị học cũng đọc được. Cho nên với một người
ngoài ngành, khi nói “giọng Quảng Nam hình thành trên cái nền giọng
Thanh Hóa, có thu nhận một số đặc trưng của giọng Hà Tĩnh”, khó có thể
giải thích một cách ngắn gọn, dễ hiểu cho câu chất vấn “thế thì vì sao
giọng Quảng Nam lại khác xa giọng Thanh Hóa và Hà Tĩnh như vậy?”. Nói
chuyện khoa học mà không cần kiến thức khoa học thì cũng khá vô lý phải
không? (cười).
Thái Hạo: Có một số độc giả thắc mắc rằng, trước đây, năm 2011 tác giả Hồ Trung Tú đã xuất bản cuốn sách tựa đề Có 500 năm như thế, trong đó đã dành hẳn 1 chương để lý giải về nguồn gốc giọng Quảng Nam và nhận được sự đồng tình của nhiều người; tuy nhiên, ở Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam của mình, trong khi chị điểm qua nhiều công trình của các nhà ngữ học thì lại không thấy chị nhắc đến hay trích dẫn cuốn sách ấy của tác giả Hồ Trung Tú. Dưới góc độ khoa học, chị có thể chia sẻ với độc giả về lý do của việc “bỏ qua” này?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Đồng tình
hay không đồng tình, người nghiên cứu vẫn phải dẫn công trình của người
đi trước (nếu họ biết về công trình ấy; hơn nữa, tác giả được yêu cầu
phải biết những công trình quan trọng đã xuất bản về đề tài mình viết).
Trong cuốn sách về giọng Quảng Nam, tôi không dẫn cuốn “Có 500 năm như
thế” đơn giản chỉ vì nó không phải là một tài liệu ngôn ngữ học. Vì là
một người làm âm vị học (duy nhất) viết bài giới thiệu cuốn sách ấy năm
2012 đăng trên Tạp chí Xưa và Nay, nên vào năm 2014, để nói rõ
hơn ý kiến của tôi về mặt ngôn ngữ trong cuốn “Có 500 năm như thế”, tôi
đã viết một bài phê bình đăng ở số 6, Tạp chí Ngôn ngữ, tập
trung vào một nhận định trong cuốn sách ấy rằng giọng Quảng Nam không có
nguyên âm “a” (vì nguyên âm viết bằng “a” được phát âm “khác” với các
giọng địa phương khác). Tôi đã chỉ ra rằng vì sao nhận định đó không có
cơ sở (baseless) ngôn ngữ học. Tôi dùng luôn nhận định ấy để làm ví dụ,
trình bày cho sinh viên ngôn ngữ học hiểu hơn cách làm việc của ngành
ngữ âm-âm vị học, từ việc thu tư liệu đến việc miêu tả ngữ âm của một
âm, rồi dựa vào quan hệ của âm ấy trong hệ thống mà đánh giá giá trị âm
vị của âm ấy, v.v. Cho đến nay không có ai phản biện bài báo này, trừ
một người đăng trên tờ Nghệ An thì phải, trách tôi không công bằng khi
yêu cầu tác giả cuốn “Có 500 năm như thế” phải dẫn các chứng cứ ngôn ngữ
học cũng như liên hệ tới tiếng Chăm để giải thích, chứng minh cho luận
điểm của mình. Bất kể background của anh về ngôn ngữ như thế nào, khi
bàn về một vấn đề ngôn ngữ, người ta vẫn chờ đợi anh làm việc theo cách
của ngành khoa học mà anh đang bàn, phải không? (cười).
Tôi vẫn giữ
nguyên ý kiến về những gì tôi viết trong bài giới thiệu cuốn “Có 500 năm
như thế” khi cuốn sách ấy mới xuất bản. Nghĩa là tôi vẫn trân trọng
“cái thao thức bất tận trong việc đi tìm sự thật, thái độ viết tâm
huyết, nghiêm chỉnh” của tác giả. Song tôi cũng giữ nguyên những nhận
định về mặt phân tích ngôn ngữ trong cuốn sách ấy mà tôi cho là thuần
suy diễn, thiếu chứng cớ. Làm sao có thể xem là một tài liệu ngôn ngữ
học khi nhận định “chính sự chuyển sang nói tiếng Việt sớm muộn khác
nhau của người Chàm mà nay ta có những vùng phương ngữ khác nhau từ
Quảng Nam trở vào” được tác giả dùng để “kết luận” (tr. 189) trong khi
hoàn toàn không đưa ra một giải thích ngôn ngữ học nào cả về việc chuyển
biến ấy, cũng như không hề nói đặc trưng gì của tiếng Chăm khiến họ
phát âm tiếng Việt không sõi mà thành ra giọng Quảng như vậy?
Nếu review
(trích dẫn? tóm lược?) cuốn sách ấy, tôi sẽ phân tích thêm về những
thuật ngữ ngôn ngữ học dùng một cách mơ hồ, những ngộ nhận về các khái
niệm cơ bản của ngữ âm và âm vị học, những phân tích ngôn ngữ dựa trên
cảm tính đưa đến thiếu chính xác và không hệ thống, v.v. Cuốn “Có 500
năm như thế” cũng không phải là cuốn đầu tiên nói về giọng Quảng Nam.
Nhà ngữ học Vương Hữu Lễ đã miêu tả giọng nói này từ năm 1974, và nhiều
nhà ngữ học sau đó cũng đã tiếp nối công việc này. Trong luận văn cao
học của mình năm 1997 khi giải quyết một vấn đề về lý thuyết, bản thân
tôi cũng đã miêu tả khá kỹ giọng nói Quảng Nam như một trong 4 phương
ngữ lớn của vùng (giọng Hà Nội, Huế, Quảng Nam và Sài Gòn). Nhưng như đã
nói, “Có 500 năm như thế” không phải là tài liệu ngôn ngữ học nên tôi
không thấy relevant (thích hợp?) để dẫn trong cuốn sách của mình.
Thái Hạo: Có
thể nói, giá trị của một công trình khoa học sẽ được tính đến khi có
một công trình khác ra đời và phủ nhận nó bằng một giả thuyết và những
minh chứng vững chắc hơn. Chị có cho rằng cuốn sách của mình sẽ có thể
bị phủ nhận như thế trong tương lai, bởi một nhà khoa học khác, thậm chí
là bởi chính chị?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Tôi luôn
luôn để ngỏ vấn đề, vì khoa học là một sự tìm kiếm không ngừng nghỉ.
Điều ấy không có nghĩa là tôi không đủ tin vào những gì mình nói hôm
nay. Nhưng ở trường hợp này, tôi rất nghi ngờ điều đó (giả thuyết bị phủ
nhận). Càng ngày tôi càng thấy thêm nhiều chứng cớ lý thú, chỉ làm mạnh
hơn cho luận điểm của mình. Những chứng cớ này sẽ được thêm vào cuốn
sách khi tái bản, nhưng chỉ sau khi chính tôi có được chứng cớ ấy và tự
tay phân tích, kiểm chứng, chứ không nhắc lại ai hay theo tài liệu nào.
Do vậy, sẽ còn nhiều chuyến đi thực địa ở Việt Nam để tìm kiếm tư liệu.
Thái Hạo: Đây là công trình
khoa học đầu tiên được chị xuất bản bằng tiếng Việt và đã nhận được
nhiều phản hồi. Chị có cảm nhận thế nào về không khí, thái độ, và tinh
thần học thuật trong những trao đổi ấy, so với những gì chị đã trải qua ở
Mỹ?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Um, suốt
chặng đường làm nghiên cứu, ở Bắc Mỹ hay châu Âu (vì tôi cũng có vài
công trình xuất bản ở châu Âu), như các nhà nghiên cứu khác, những “phản
hồi” nhận được đầu tiên là các “phản biện” kín của các chuyên gia trong
ngành trước khi bài báo hay cuốn sách được chấp nhận để in (sau khi dựa
vào các phản biện mà sửa đổi cho tốt hơn). Những phản hồi sau khi in là
những trích dẫn ở các công trình nghiên cứu khác có liên quan đến đề
tài tôi đã đăng. Cái “phản biện, phản hồi” theo ý nghĩa đó đối với cuốn
sách về giọng Quảng Nam thì tôi chưa hề thấy, vì nó mới ra. Tôi chờ đợi
đọc các phản biện qua các bài báo đăng trên các Tạp chí chuyên ngành, có
uy tín, có phản biện kín. Nếu những vấn đề là thuần túy học thuật và
thuộc phạm vi cuốn sách về giọng Quảng Nam, tôi sẽ hoan hỉ trao đổi khi
có dịp. Chuyến ra mắt cuốn sách ở Việt Nam hè này, nhìn thấy những rộn
rã từ độc giả tôi cũng rất vui vì cuốn sách của mình may mắn được nhiều
người để ý, và rất trân trọng những người đón nhận nó, tuy rằng thái độ
khen hay chê phần lớn còn ở mức cảm tính vì họ không đọc, hoặc chưa đọc
hết hay đọc kỹ cuốn sách.
Thái Hạo: Chị có dự định gì
cho lần tái bản gần nhất không? Sẽ có những bổ sung hay điều chỉnh gì
không sau những ý kiến trao đổi nhận được từ lần xuất bản đầu tiên này?
Tiến sỹ Andrea Hoa Pham: Tùy theo
các tranh luận học thuật tôi mong sẽ được đón nhận, có thể tôi sẽ đưa
vào vài vấn đề liên quan đến nội dung cuốn sách cho những độc giả không
chuyên ngành ngôn ngữ. Đối với người trong ngành, tôi sẽ bổ sung thêm
chứng cớ mới cho luận điểm, và một chương hướng dẫn cách có thể dùng
cuốn sách như một tài liệu thực hành ngữ âm-âm vị học. Tuy nhiên tôi
chưa biết đến khi nào sẽ làm, vì còn đang bận với vài dự án khác. Như
tôi đang viết chung với một giáo sư ngôn ngữ người Mỹ cho một công trình
khởi xướng ở châu Âu, bao quát nhiều thứ tiếng. Chúng tôi phụ trách
chương về tiếng Việt. Như có dịp nói trong một buổi tọa đàm ở đâu đó về
cuốn giọng Quảng Nam, tôi luôn nôn nóng giới thiệu tiếng Việt ra thế
giới để dân ngôn ngữ học có thêm những tư liệu rất độc đáo, giúp chúng
ta hiểu thêm về bản chất và cách làm việc của ngôn ngữ loài người.
Cảm ơn anh Thái Hạo đã cho tôi cơ hội trao đổi với
độc giả về cuốn sách “Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam – Sound
change through contact”.
Thái Hạo: Xin được cảm ơn Tiến sỹ Andrea Hoa Pham đã dành cho chuyên mục Tiếng Việt – Văn Việt – Người Việt của báo Nông nghiệp Việt Nam buổi trò chuyện thú vị và hữu ích này!
Nguồn: https://nongnghiep.vn/cuon-sach-thu-hut-su-quan-tam-nhieu-tang-lop-doc-gia-d329308.html